De voordelen van een lange toets

De voordelen van een lange pianotoets

Vanaf het begin dat ik pianostemmer /-technicus werd, verwonderde ik mij altijd al om bepaalde stellingen. Stellingen die vrijwel unaniem door pianotechnici werden gedeeld, maar na doorvragen vaak slecht of helemaal niet onderbouwd kon worden.

Een van die stellingen bleef mij achtervolgen:

“Een mechaniek met lange toetsen speelt prettiger dan een mechaniek met korte toetsen”

Ik trek de stelling niet in twijfel. In tegenstelling tot veel andere piano-technische stellingen is dit namelijk ook iets wat ik vaak van pianisten terug hoor. Ik heb een tijd lang bij een bedrijf gewerkt met een groot aanbod aan occasion Steinway vleugels en vrijwel iedere pianist (en ikzelf) was het er over eens. De Steinway modellen S, M, O en A spelen prima, maar die Steinway B, C en D… Daar begint het echte plezier. Dat zelfde merk je bij Yamaha. De modellen C1 tot C3 spelen voortreffelijk, maar vanaf de C5 tot C7… Daar lijken de toetsen echt te doen wat de vingers willen.

Wat is het verschil in deze piano mechanieken?

Een vleugel fabriek werkt meestal met een aantal modellen. Meestal een klein model van rond de 155 cm lang of korter. Dit wordt ook wel een baby vleugel genoemd. Daarna een tussenmaatje rond de 170 cm lang en vervolgens de standaard vleugel rond de 185 cm lang. Dat zijn vleugels die je in de meeste woonkamers tegenkomt dus ook de vleugels die het meest worden verkocht. Daarna beginnen de grote jongens van rond de 210 cm dan hebben we het over vleugels die een grote woonkamer of een klein zaaltje kan vullen met geluid. Dan komen de echte grote jongens, vaak de vlaggenschepen van de fabrikant, variërend van 230 cm tot 300 cm.

Het is niet zo dat al deze verschillende modellen beschikken over verschillende mechanieken. Het mechaniek is in iedere vleugel hetzelfde behalve de toetsen. Bij de kleine modellen zijn de toetsen kort, maar hoe groter het model wordt hoe langer de toetsen worden. De reden dat er verschillen zijn in toetslengte is vanwege het ideale aanslagpunt op de snaar. Iedere snaar heeft een plek waar deze het het mooiste klinkt bij aanslag van de hamer. Hoe langer de snaar hoe dieper dat ideale aanslagpunt ligt in de vleugel. Op het volgende plaatje zie je het verschil tussen een Yamaha C2 en een Yamaha C7. De groene lijn geeft de ideale aanslaglijn aan. Daaronder de mechanieken en toetsen. Je ziet dat de afstand wordt gecompenseerd met de toetsen.

verschil yamaha C2 en C7

 

Wat is het voordeel van een lange pianotoets?

Ik heb jarenlang gedacht dat dit kwam omdat de overbrenging groter was van lange toetsen. Mijn stage bedrijf vertelde mij namelijk: “Een langere toets maakt het makkelijker om gewicht op te tillen”. Dat klinkt logisch met een langere wip kan ik met een zwaarder persoon wipwappen en met een lange kruiwagen kan ik meer stenen versjouwen…

Tot ik leerde over Precision Touch Design. Door deze methode leerde ik het mechaniek opmeten, doorgronden en verbeteren als dat nodig was. Met die kennis bleek dat mijn gedachte nooit terecht was. De overbrenging (in een kloppend mechaniek) van een lange toets is namelijk precies hetzelfde als een korte toets. Theoretisch meten deze mechanieken ook hetzelfde.

Hoe kan het dan dat een langere toets toch als prettiger word ervaren?

Eerst even een plaatje met het vakjargon:

Voordelen lange piano toets

Voordeel 1. Een langere toets zorgt voor minder frictie.

De toets maakt een draaiende beweging om zijn kantelpunt. Met de messing piloot duwt hij de onderhamer omhoog. Ook die onderhamer maakt een draaiende beweging. Vanwege beide bewegingen verschuift het contactpunt tussen de piloot en onderhamer een klein beetje en dit geeft een beetje frictie. Bij korte onderdelen is de draaicirkel kort en bij lange onderdelen lang. De piloot van een lange toets maakt een meer opgaande beweging in plaats van draaiende beweging. Dat betekend dat een hele lange toets minder schuift onder de onderhamer. Dus minder frictie. Hieronder zie je een visualisatie van de verschillen.

magic line lange toetsen

Het verschil is niet groot, maar het is er wel en draagt bij aan het complete plaatje.

Voordeel 2. Bij een langere toets veranderd de overbrenging minder.

In tegenstelling tot wat veel mensen (waaronder pianofabrikanten) denken, kantelt de toets niet precies in het midden van de balansstift. Het kantelpunt is afhankelijk van een aantal dingen. De hoek waarop de toets op de balansbalk ligt en de grootte van het balansmoesje.

De toets kantelt in werkelijkheid eerst over de achterkant van het balansmoesje daarna langzaam over het midden en eindigt met kantelen aan de voorkant van de moes. Het kantelpunt (ratio) verschuift dus tijdens het indrukken van de toets 10 tot 12 mm (afhankelijk van de grootte van het moesje).

ratio verschuiving toets

De balansmoes waarover de ratio verschuift is bij een lange toets even groot als bij een korte toets. Bij een lange toets is de balansmoes dus relatief kleiner. De verandering van ratio tijdens het spelen is bij een lange toets dus kleiner.

balansmoestoetsen

 

Die verandering van overbrenging is iets waar de meeste pianisten zich aan aanpassen, maar het speelt natuurlijk het prettigst als de overbrenging tijdens het indrukken van een toets zoveel mogelijk hetzelfde blijft. Hierdoor blijf je voorspelbaar controle houden.

Voordeel 3. Een pianist speelt zelden op de plek waar hij hoort te spelen.

vingerzetting toetsenDeze stelling behoeft wat uitleg, want nu lijkt het of ik de pianist de schuld geef. Wij als pianotechnici meten het mechaniek eigenlijk maar op 1 punt van de toets. Vaak is dat ongeveer 6 mm vanaf de voorkant van de toets, oftewel het midden van de vinger als hij netjes op de toets rust. Bij het bespelen van een goed uitgebalanceerd mechaniek met alle vingers alleen op 6 mm vanaf de voorkant van de toets, heb je een geweldige speelaard. Er is alleen geen enkele pianist die op die manier speelt. Een pianist gebruikt alle hoeken van zijn vingers en alle beschikbare ruimte op de toets.

Het witte en zwarte toetsbeleg heeft bij iedere vleugel dezelfde afmetingen. De toets achter het toetsbeleg is per mechaniek verschillend. Als je een toets verder achterop de toets indrukt dan wordt het kantelpunt significant kleiner en speelt de toets “zwaarder”. In het volgende plaatje zie je wat de verschillen zijn in gewicht bij een lange en korte toets.

Schema lange en korte toetsen

* Bovenstaand schema is berekend met een statisch gewicht. Je kan er vanuit gaan dat bij het spelen de verschillen nog groter zijn vanwege de massatraagheid en eventuele frictie van de toetsen. 

Moet je nagaan hoe slecht een digitale toets speelt met deze wetenschap 😉

Voordeel 4. Een lange toets zit in een indrukwekkendere vleugel

Om deze reden kan ik natuurlijk ook niet heen. Een langere toets kom je vrijwel altijd tegen in een langer instrument. Deze heeft langere snaren en een grotere zangbodem, dus een grootser en indrukwekkender geluid. Uiteraard is de feedback die de vleugel jou geeft van grote invloed van jouw speelaard-perceptie.

van Dongen Piano pianostemmer en revisie

Toch kan je niet alles toeschrijven aan perceptie. Dat wordt bewezen door oude zelf-spelende vleugels. De afmeting van deze instrumenten zijn vergelijkbaar met kleine vleugels. De toetsen zijn echter langer dan de toetsen van concertvleugels omdat deze een langere weg moeten afleggen onder het zelfspeel-mechanisme door. Ik heb de vergelijking een keer kunnen maken met een Steinway O en een Steinway OW (pianola). De mechanieken waren theoretisch hetzelfde, maar de toetsen van de OW waren minstens 2 keer zo lang als zijn kleinere broertje en vele malen langer dan een concertvleugel.

Steinway OW Toetsen
Steinway OW toetsen vergeleken met een Steinway O toets

De twee mechanieken hadden eenzelfde PTD-design. Dat wil zeggen; zelfde hamerkop-gewicht, zelfde ratio, vergelijkbare frictie, zelfde toetsgewicht en beiden tip top afgeregeld. Hoewel de Steinway O iets mooier klonk, was de Steinway OW de absolute winnaar in speelaard.

Ook een piano-technische stelling gehoord waarvan je twijfelt of deze te onderbouwen is? Laat een berichtje achter en ik ga aan de slag!