Concertstemming 440Hz of 442Hz?

De concertvleugel

In de meeste schouwburgen, theaters en grotere poppodia staan mooie vleugels. Meestal een concertvleugel van een topmerk als Yamaha of Steinway & Sons. Over het algemeen worden deze onderhouden door pianotechnici die hun sporen hebben verdiend. De concertvleugel is hun visitekaartje. De afregeling wordt wekelijks gecontroleerd en hij wordt voor ieder optreden gestemd. Als het mechaniek onderhoud nodig heeft laat de technicus het weten en krijgt de vleugel een kleine of grote beurt. Door deze intensieve aandacht zijn deze instrumenten uiterst stabiel in stemming en afregeling. Als het budget van de zaal op een juiste manier wordt besteed zijn de concertvleugels dus een warm bad voor de pianist.

De pianostemmer

Als pianostemmer zijn dit de leukste klusjes. Meestal heb je een sleutel van de zaal en kan je er voor dag en dauw in. Voordat de techniek-ploeg begint heb jij de vleugel weer in topstaat en kan je met een gerust hart de vleugel overlaten aan de pianist. In sommige gevallen stem je de vleugel net voor het optreden en pak je nog een stukje concert mee. Niets geeft meer voldoening dan een pianist horen toveren op de vleugel die jij in onderhoud hebt.

Een andere toonhoogte

Maar dan gebeurt het. Je krijgt van de techniek de nieuwe lijst van de voorstellingen dat seizoen. Op die lijst staan data, artiesten, voor welke tijd de vleugel klaar moet zijn en….. de toonhoogte. Tussen die rij met toonhoogtes staat er plots een ander getal. Een herkenbaar gevoel voor de collega’s. Je slikt even en accepteert schoorvoetend de eis. Jouw hyperstabiele vleugel die zo’n 50 keer per jaar op 440Hz** gestemd wordt, moet voor 1 avond opgetrokken worden naar een andere toonhoogte, namelijk 442Hz. De dag daarna moet hij weer terug gestemd worden naar 440Hz. Sommige vleugels hebben daar zelfs 2 stembeurten voor nodig. De trekkracht van de snaren neemt met deze verandering in stemming ongeveer 139 kilo toe*. De vleugel is dus voor 1 avond onstabieler in stemming en voor de volgende artiest die hem weer op 440Hz wil hebben ook.

** er zijn ook concertvleugels die standaard op een andere stemming staan dan 440Hz

Wat is de reden van een andere toonhoogte?

Ik ging er altijd vanuit dat dit praktische redenen had. De enige die ik daarvoor kon verzinnen was dat er een instrument werd gebruikt dat niet anders gestemd kon worden. Een bandoneon kan bijvoorbeeld niet gestemd worden door de bespeler. Na wat verder bestuderen van deze uitzonderingen blijkt het tegendeel. Het zijn vaak pianisten die solo spelen of pianisten die spelen met andere instrumenten die prima te stemmen zijn.

Ik zal eerlijk toegeven. Ik twijfel zeer aan het nut van het kiezen voor een andere stemming. Vooral omdat ik als pianostemmer hierdoor extra werk heb en de wetenschap van een instabielere vleugel.

Wat is de reden van die verschillende voorkeuren? Tijd om een rondje te bellen…

De pianostemmers

Uiteraard is een rondje bellen naar collega’s voor mij als pianostemmer het makkelijkst. Op een paar uitzonderingen na, zijn de stemmers behoorlijk eensgezind. Pianostemmers stemmen gewoon netjes wat er gevraagd wordt en zien meerdere stemhoogtes vooral als werkgelegenheid. Na wat doorvragen zetten zij wel collectief vraagtekens bij het nut van die 2 Hertz verschil en benadrukken dat een vleugel stabieler is op een vaste toonhoogte.

De pianisten

Vervolgens de vraag neergelegd bij pianisten die graag hun vleugel op 442Hz gestemd willen hebben. Daar komen helaas weinig antwoorden uit die mij helpen. Het blijft een beetje hangen in: Ik heb vernomen dat dit een mooiere toonhoogte was, het klinkt helderder en ik ben dit gewend want de vleugel bij mij thuis staat ook op 442Hz.

De blazers

Even informeren bij de blaasinstrument-bouwers. Na een rondje Google kom ik er namelijk achter dat vrijwel alle blaasinstrumenten gemaakt worden op 442Hz. Dat heeft een uiterst praktische reden. Je kan een blaasinstrument zelf namelijk alleen iets naar beneden bij stemmen. De 442Hz is dus een fractie boven de standaard van 440Hz en zo heb je de riante ruimte om je instrument te stemmen op je collega-muzikant.

De strijkers

Iedereen die ik spreek wijst onmiddellijk naar de strijkinstrumenten. Daar is de 442Hz-hype begonnen. Bij navraag hoor ik dezelfde redenen. De toon is luider, briljanter, helderder etc. Bijna altijd worden de New York philharmonic en Berliner Philharmoniker er bij gehaald. Deze stemmen namelijk al jaren hoger. Dit wordt vaak gebracht alsof deze orkesten de tijd ver vooruit zijn. Dat je de stemming moet zien als een soort AEX-index en dat groei altijd beter is. Dus wij (foei!) lopen eigenlijk hopeloos achter.

Vragen die dan in mij opkomen zijn; Hoe “briljanter” kan het met die 2 Hertz klinken? Ga je daar iets van merken als je het niet vergelijkt met een referentie toon? Hoeveel luider wordt een instrument? Waarom zou je je instrument luider willen hebben als tegenwoordig alles toch elektronisch versterkt wordt en het publiek vervolgens met oordopjes naar een concert gaan?

En als de redenen allemaal kloppen. Gaan we dan met zijn allen een nieuwe standaard afspreken op 442Hz?. Krijgen we dan niet dezelfde “vooruitstrevende” orkesten die gaan stemmen op 444Hz? De redenen die aangedragen worden kan je dan namelijk gewoon kopiëren. Zo komt er nooit een einde aan de stemhoogte-inflatie.

De antwoorden die ik krijg geven mij alleen maar meer vragen. Ik hou van nuchtere antwoorden met klinkende argumenten, dus ging ik zelf op onderzoek.

Op onderzoek

Ik heb zelf geprobeerd de verschillen te horen, maar deze zijn alleen te horen als je de twee verschillende stemmingen direct na elkaar hoort. Dat verbaasde mij. Het lijkt mij dat iemand die zich al jarenlang met toonhoogtes, gehoor en muziek bezighoudt zoiets toch wel moet kunnen horen. Of misschien juist niet. Als pianostemmer luister je immers meer naar zwevingen tussen toonhoogtes dan naar toonhoogtes zelf. Daarover heb ik al eerder verteld in de blog: De theorie van het pianostemmen.

Wat ik mij afvraag: We nemen een stel muziekliefhebbers, die afreizen naar een schouwburg en de laatste referentie aan toonhoogte hebben zij gehoord op de autoradio. Is er iemand in de zaal die hoort of dit optreden wordt gespeeld op 440Hz of op een andere toonhoogte? Ik durf hier wel een antwoord op te gokken.

Maar misschien nog belangrijker….

Is er een positief verschil in de muziekbeleving van een artiest of publiek bij een hogere toonhoogte?

Met een hoofdvraag zoals deze kan een luistertest niet uitblijven. Ik dacht aan een luistertest met een muziekstuk in verschillende toonhoogtes. Dat is niet makkelijk, want voor een goed resultaat moet je exact hetzelfde stuk hebben zodat er geen externe oorzaken kunnen zijn die je mening kunnen beïnvloeden. Denk aan; verschil in geluidskwaliteit, instrument, uitvoering, muzikant, intensiteit, tempo. Dan blijft er eigenlijk maar een optie over. Eenzelfde geluidstuk met behulp van software verhogen of verlagen. Uiteraard met luistervoorwaarden om een eerlijk beeld te krijgen. Belangrijkste is dat ieder fragment beluisterd moet worden met tussenpauzes van 5 minuten of langer. Ook zonder naar andere muziek te luisteren. Dit kan namelijk fungeren als referentie en kan de beleving beïnvloeden.

Net voor ik mijn luistertest wilde voorleggen aan muzikanten sprak ik een concertpianist en hij wees mij op het volgende: Als een vleugel hoger of lager gestemd wordt, veranderen de boventonen per snaar verschillend. Bij een pianostuk dat ik digitaal verhoog of verlaag, veranderen de boventonen evenredig mee. Dit beïnvloedt dus het klankbeeld anders dan een piano die hoger wordt gestemd.

Conclusie..

Hoe graag ik ook wil, ik kan hier geen betrouwbaar onderzoek van breien. Mijn vraag zal dus alleen beantwoord kunnen worden met meningen, gevoel en veronderstellingen. Deze kan ik niet weerleggen of aantonen. De vragen die ik wel mee wil geven aan pianisten die een voorkeur hebben voor een specifieke toonhoogte.

Is jouw toonhoogte voorkeur belangrijker dan de wetenschap dat de vleugel hierdoor instabieler zal zijn dan normaal? (Ook instabieler voor de artiest die een dag later weer op de standaard hoogte wil spelen)

En als er geen praktische redenen zijn om de stemming aan te passen. Is het niet beter om te vertrouwen op de pianotechnicus die zijn vleugel zeer waarschijnlijk op een stemming heeft staan die het beste bij dit instrument, zaal en programmering past?

Dat scheelt mij en mijn collega’s een hoop stress 😉