Pianostemmen

Deel 1. Wat doet de pianostemmer?

Het is weer zover. De pianostemmer hangt weer aan de telefoon om een afspraak te maken. Voor de ene klant een telefoontje die uit de lucht komt vallen en voor de andere een waar al weken naar uitgekeken wordt. Waarom moet een piano eigenlijk gestemd worden? Hoe vaak? en wat doet de pianostemmer dan eigenlijk?

Het instrument

De piano is een uitzonderlijk instrument. Langzaam geëvalueerd en constant verbeterd, maar oorspronkelijk bedoelt voor één taak. Een instrument waar de componist het hele orkest mee kan componeren en nabootsen. Van de contrabas en cello tot aan de altviolen en piccolo. Vandaar dat dit een van de weinige instrumenten is die zo’n enorm bereik heeft van laag tot hoog. Iets meer dan 7 octaven, oftewel 88 toetsen. Het stemmen daarvan is iets meer werk dan de 4 snaartjes van een viool of de 6 snaren van een gitaar.

Toetsen, snaren en stempennen.

De voorlopers van de piano hadden meestal 1 snaar per toon. Naarmate het instrument populairder werd, werd het instrument ook meer gebruikt bij uitvoeringen. Uitvoeringen in zaaltjes die steeds groter werden en samen met orkesten die ook steeds groter werden. Een slimme truc om het instrument harder te laten klinken was om in plaats van 1 snaar per toon 2 snaren te plaatsen. Toen ook dat niet hard genoeg bleek te kunnen werden er 3 snaren per toon op de piano gezet. De trekkrachten groeide daardoor ook enorm dus kregen de piano’s en vleugels een gietijzeren frame om die krachten op te vangen. Aan dat geluid zijn wij gewend geraakt en definiëren wij als het pianogeluid. De bassnaren moesten dikker zijn om de lage tonen weer te geven en waren daardoor al hard genoeg. De eerste bassnaren bestaan dus uit een enkele snaar. De hoge bassen uit twee snaren en vanaf ongeveer het derde octaaf worden het 3 snaren per toon.  Deze groepjes snaren noemen wij pianostemmers een “koor“. Het is immers een koor van snaren.

Wij hebben het dus over het algemeen over een piano met 88 koortjes. Die bestaan uit ongeveer 250 snaren en iedere snaar heeft zijn eigen stempen.

Hoe ontstemd de piano en waarom?

Luchtvochtigheid

De piano kan op meerdere manieren en om meerdere redenen ontstemmen. Een heel belangrijke factor is de luchtvochtigheid. In Nederland hebben piano’s het best zwaar. In de zomer zetten wij met zijn allen de ramen en deuren open. Zo is de luchtvochtigheid op warme dagen in onze huiskamers som rond de 75%. In de winter zetten we alles dicht en stoken wij met onze convectorput en vloerverwarming iedere druppel water weg. Zo wordt het in sommige huizen in de winter tot wel 20% luchtvochtigheid. Aan de piano kan je deze verschillen goed merken. De reden daarvoor is dat hout bij verschillen in luchtvochtigheid krimpt of uitzet. Op de tekening hieronder zie je dat de snaar van een piano over een houten kam en een houten zangbodem loopt. Zet de zangbodem uit dan komt de snaar onder meer spanning. Als de zangbodem krimpt dan komt de snaar losser te liggen en daalt de toonhoogte.

Elasticiteit van de snaren

De snaren zijn van staal en blijven altijd een beetje elastisch. De snaren rekken vanwege de hoge trekkracht en de toonhoogte daalt daardoor. Bij een nieuwe piano of nieuwe besnaring merk je dit heel erg. Dan is het een kwestie van uren of dagen dat de besnaring weer op toon gezet moet worden. Na een aantal stembeurten is de meeste rek uit de snaren en kan de piano er ongeveer een half jaar tegenaan. Na vele jaren kan dit bij sommige instrumenten zelfs naar 1 keer per jaar. Zelfs bij een piano van 100 jaar uit blijven de snaren rekken en de toonhoogte zakken.

Spelen

Ook door het spelen ontstemd de piano. De hamer geeft bij iedere aanslag een tik op de snaren waardoor de snaren stress ervaren. De ene piano kan daar beter tegen dan de andere. Het is een fabeltje dat als je “slecht” of “vals” speelt dat de piano sneller ontstemd. De piano ontstemd wel sneller als er uitzonderlijk hard op word gespeeld. Snaren kunnen daar zelfs van breken.

Wanneer is het tijd om de piano te stemmen?

De regelmaat waarmee en piano gestemd moet worden verschilt per piano. De ene piano ontstemd binnen een half jaar aanzienlijk, maar er zijn ook piano’s die ik slechts 1 keer in de 3 jaar hoef te stemmen. Alle redenen van ontstemmen die ik hierboven heb genoemd verschillen namelijk per huishouden.

Ook heeft het te maken met oren van de klant. De een vind het na een paar maanden en de ander hoort überhaupt niet wat de pianostemmer komt doen. Voor de pianostemmer maakt het niet heel veel uit of hij 1 of 2 keer per jaar komt. Hij moet alle stempennen aanraken en is ongeveer even lang bezig. Als het langer duurt dan kan het zijn dat de pianostemmer ook langer bezig is om de piano weer stabiel op stemming te krijgen.

In de meeste gevallen wordt de piano gestemd door een pianostemmer. Er zijn uitzonderingen. Een aantal klanten van mij stemmen hun piano zelf en doen dat niet onverdienstelijk. Toch kom ik 1 keer in de zoveel jaar weer langs om de piano weer even grondig op toon te zetten en het mechaniek na te lopen.

Wat doet de pianostemmer?

De werkwijze van pianostemmer verschilt per pianostemmer. Maar er zijn een aantal dingen die iedere pianostemmer hetzelfde tracht te doen. Onze westerse muziek bestaat uit 12 noten iedere noot daarboven of daaronder is een verdubbeling of halvering van een van die noten. Om in alle toonsoorten muziek te kunnen maken is het van belang om die 12 noten in gelijke stapjes te verdelen. De verdeling van de tonen waar een pianostemmer mee begint heet de “temperatuur”. Die temperatuur geeft een leidraad voor het stemmen van de rest van de piano. De koortjes van de tonen worden zwevingloos gelijkgestemd. De pianostemmer is hier gemiddeld 45 tot 75 minuten mee bezig en de piano klinkt dan weer zuiver over het hele klavier.

In de volgende blog ga ik dieper op de theorie van het stemmen in.

Wat doe ik als de pianostemmer bezig is?

Over het algemeen is de pianostemmer in staat een piano te stemmen met acceptabel omgevingsgeluid. Een gesprek of rustig spelende kinderen is geen probleem. Doodse stilte hoeft niet, maar mag natuurlijk wel. De geluiden waar een pianostemmer moeite mee heeft zijn geluiden met een een duidelijke toonhoogte(s). Dat wil zeggen meefluiten, muziek, afzuigkap, stofzuiger, bladblazer, zaagmachine, klopboormachine of een pneumatische sloophamer.  Dit is per pianostemmer verschillend dus mocht u twijfelen kunt u het altijd even vragen. De pianostemmer is tenslotte ook gewoon een mens.